जीवन भनेको मानव अस्तित्वको सामाजिक, भौतिक, मानसिक, आत्मिक र आध्यात्मिक अवधारणाहरूको समकक्ष हो। यसले जीवनको विविधता र विभिन्न दृष्टिकोणहरूलाई प्रकट गर्दछ। मानव जीवनले सबैको सामाजिक, सांस्कृतिक, व्यक्तिगत र सांसारिक पहलुलाई समाहित गर्दछ। जीवन एक अद्यावधिक अनुभव, सिक्षा, उपहारहरू, कष्ट र सुखको संग्रह हाे। यसले सिक्षा, परिपूर्णता, सहयोग, प्रेम, समझदारी, आत्म-विकास, र सामाजिक योगदानका लागि मानवलाई महत्वपूर्ण अवस्थामा ल्याउँछ।
जीवन विविधताका सन्दभर्मा प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक धरोहर, विज्ञानिक अविष्कार, तात्त्विक चिन्तन, व्यक्तिगत विकास, आध्यात्मिकता, आर्थिक प्रगति, सामाजिक सद्भावना, र सुरक्षितताका अवस्थाहरू समावेश हुन्छन्। जीवनमा अनिश्चितता, परिवर्तन, उत्कृष्टता, विफलता, आनन्द, दुःख, अवसरहरू, चुनौतीहरू प्रशस्त हुने गर्दछ। यसका माध्यमबारे विचार गर्दा, हाम्रो जीवनलाई सकरात्मक बन्दै सानो परिवर्तनहरूलाई स्वागत गर्दै, व्यक्तिगत विकासको दिशामा उत्प्रेरित गर्दै हामी सफलता र समृद्धि प्राप्त गर्न सक्छौं।
जीवनको परिभाषाहरू :
- सामाजिक परिभाषा: जीवन भनेको संजातिक वास्तविकताको व्यक्तिगत अनुभव र उपासना, जुन मानव जीवनको समग्रता, सद्गति, व्यक्तिगत विकास, र मानवाधिकारहरूको प्रतिष्ठा, तात्त्विकता, र धर्मको प्राप्ति गर्दछ।
- व्याकरणिक परिभाषा: जीवन भनेको सकारात्मक, संवेदनशील र संवेदनशील वास्तविकताको उद्घाटन, जसले जीवित सत्तामा अस्तित्वमा आएको व्यक्तिगतता, चेतना, अनुभव, र ज्ञानको परिचय प्रदान गर्दछ।
- धार्मिक परिभाषा: धर्मिक दृष्टिकोणबाट, जीवन भनेको संसारमा मानव अस्तित्वको महत्त्वपूर्ण उद्देश्यको प्रतिपादन, आत्मविकास, धार्मिकता, औपचारिकता, ध्यान, सेवा, र दयालुताको आदर्श र अभिव्यक्ति हो।
- वैज्ञानिक परिभाषा: विज्ञानका दृष्टिकोणबाट, जीवन भनेको विविध प्राणिहरूको अस्तित्व र उनीहरूको संरचना, क्रियाकलाप, विकास, जन्म, विकृति, जीवनको स्थितिगत र परिणामका कारणहरूको अध्ययन र अनुसन्धान हो।
- दार्शनिक परिभाषा: दार्शनिक दृष्टिकोणबाट, जीवन भनेको संग्रहका पर्वाहको अवधारणा, उपयोग, शास्त्र, आदर्श, औपचारिकता, नैतिकता, महत्त्व र समर्पणको प्रतिष्ठा हो।
यस रूपमा, “जीवन” विविधताका साथ अनेक परिभाषामा प्रयोग गरिएको छ। बुद्धले मानवता सन्दभर्मा विचार पैदा गरेका छन । उनले जीवनको दुःख र दुःखका कारणहरूको अध्ययन गरेका थिए। उनको मुख्य चिन्तन मध्यममार्ग वा मध्यमा मार्ग हो, जुन जीवनको आत्म-परिपूरण र सुखको मार्ग हो। उनको यस उपदेशको मुख्य बिन्दुहरूमा मानविय दुःखका कारण, त्यसका निवारणका उपायहरू, चित्तका नाममा विश्रामका विषयमा विचार, र कर्मको महत्व आएका छन्। बुद्धको यस उपदेशले मानवताको आत्मिक विकास, समर्पण, सहानुभूति, शान्ति, दया, औपचारिकता, अपरिग्रह, आत्मनिरीक्षण, ध्यान, र विवेकको महत्वलाई प्रमोट गर्दछ। बुद्धको मानवताको सिद्धान्तले जीवनका परम सुख र समृद्धि सँगै मानविय दुःखहरूको नाश गर्नका उपायहरू पनि प्रस्तुत गर्दछ। समाज र व्यक्तिगत जीवनमा बुद्धको उपदेशको पालना गरी, व्यक्तिहरू ध्यान, शान्ति, सद्गुण, त्याग, औपचारिकता, और सहानुभूतिको मार्गमा प्रस्थान गर्छन्। बुद्धको मानवता आज पनि धार्मिक, दार्शनिक, तथा जीवनका विभिन्न पहलुहरूमा उपयोगी छ।
“जीवनको मुल्य” एक गहिरो र संवेदनशील विचार हो, जुन विभिन्न व्यक्तिहरूको दृष्टिकोणबाट भिन्न भिन्न प्रकारमा व्याख्या गरिन्छ। यसमा समाजिक, धार्मिक, मानसिक, आत्मिक, आर्थिक, राजनितिक, व्यक्तिगत आदि पहलुहरू समावेश गर्दछ।
केहि प्रमुख दृष्टिकोणहरू:
- समाजिक मुल्य: जीवनको मुल्यलाई समाजिक दृष्टिकोणबाट मानव जातिमा प्रेम, सहयोग, अपाराधिकता, विकास, विशेषाधिकार, आदर, धार्मिकता, राष्ट्रियता, आदि समावेश गर्दछ।
- आत्मिक र मानसिक मुल्य: आत्मिक र मानसिक मुल्यलाई आत्म-परिपूरण, सुख, शान्ति, ध्यान, आत्म-संवाद, समृद्धि, आत्म-सम्मान, मानसिक स्वास्थ्य, आदि समावेश गर्दछ।
- आर्थिक मुल्य: आर्थिक मुल्यलाई आर्थिक स्थिति, सामाजिक आधार, आर्थिक आत्मनिर्भरता, विकासक्षमता, आर्थिक सुरक्षा, प्राप्त धन, व्यवसायिक प्रगति, आदि समावेश गर्दछ।
- धार्मिक मुल्य: धार्मिक मुल्यलाई नैतिकता, मौलिक धर्म, परम्परागत मूल्य, ध्यान, सत्यता, परम सुख, आध्यात्मिक प्रगति, आदि समावेश गर्दछ।
- व्यक्तिगत मुल्य: व्यक्तिगत मुल्यलाई आत्मविश्वास, स्वतन्त्रता, स्वतन्त्र विचार, रूप, कौशल, योग्यता, प्रतिस्पर्धात्मकता, आदि समावेश गर्दछ।
“जीवनको मुल्य” बिना संदेहका साथ परिपर्ण छ र यो व्यक्तिमा निर्भर गर्दछ कि तपाइँको प्राथमिकता र मूल विचारका आधारमा कुन प्रकारको मुल्यलाई महत्व दिइरहेको छ।
गौतम बुद्धको मानवताका मनन योग्य विचारहरू
- चित्त प्रशमन (Mind Control): बुद्धले मन नियन्त्रण गर्नका लागि मानवतालाई ध्यानको महत्व बताएका थिए। मनलाई नियन्त्रण गर्दा शान्ति प्राप्त हुन्छ।
- दुःख र सुखको समझ: बुद्धले मानिसहरूलाई दुःखको कारण र सुखको मार्गको बारेमा बोध गराए। उनको चिन्तनमा यो सिद्धान्त छ कि दुःख तथा सुख सानो सानो विकल्पमा छन् र यसले हाम्रो जीवनको दु:ख-सुख अवधारणामा सुधार गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
- मध्यममार्ग (Middle Way): उनको यस सिद्धान्तमा बुद्धले देखाएका थिए कि जीवनको समस्याहरूको समाधान भन्दा स्वतन्त्र निर्णयमा आधारित गर्दा जन्म र मृत्युको मध्यमा एक मध्यममार्गको अनुसरण गर्नको महत्व छ।
- आत्मा-अभिमानको नास: बुद्धको विचारमा, आत्मा-अभिमानले दुःखको कारण बन्दछ। आत्मा-अभिमानको अपरिग्रह र मननशीलतामा कमी गर्दा हाम्रो दुःखहरूको नाश हुन्छ।
- कर्मको महत्व: बुद्धले कर्मको महत्वलाई प्रमोट गरेका थिए। हाम्रा कर्महरूले हाम्रो भविष्यको निर्माण गर्दछ र यसले हाम्रो जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।
- आत्म-परिपूरण र सुख: बुद्धले आत्म-परिपूरणको मार्गलाई प्राथमिकता दिए। आत्म-संतुष्टि र आत्म-विश्रामले सच्चो सुख प्राप्त गर्दछ, जुन बाह्यको वस्त्रहरूमा नहुँदा पनि प्राप्त गर्न सकिन्छ।
मानवता भनेको मानव जातिको अस्तित्व, गुण, मूलभूतता, सामाजिक सञ्जाल, औपचारिकता, नैतिकता, धर्म, संस्कृति, विज्ञान, विकास, आदि संबन्धित पहलुको एक समग्र अवधारणा हो। मानवता मानव जातिको मूलभूत स्वाभाविकता, आदर्श, औपचारिकता, नैतिकता, सामाजिक न्याय, धार्मिकता, औद्धोगिकता, र बौद्धिकतासँग सम्बन्धित छ। मानवता प्रत्येक व्यक्तिमा समाहित भएको हुन्छ, जसले उसलाई उचित र गलतको भिन्नामा पहिचान गराउँछ र तात्त्विक, मानसिक, र आत्मिक अभिवृद्धि गराउँछ। मानवताले संघटना, विशेषता, भिन्नता, सामाजिक आदर्श र अर्थतन्त्रको प्रगति सहितका विकासका लागि सामाजिक न्याय, औपचारिकता, नैतिकता, औद्धोगिकता, र विज्ञानको उपयोग गर्दछ।
मानवतामा समाजिक बौद्धिकता, यातायात, संगठन, भाषा, साहित्य, कला, विज्ञान, धर्म, औपचारिकता, आदि समाहित गर्दै विकास गर्ने आदर्श रहेको छ। मानवतामा दिवसदिवसका समस्याहरूका समाधान, सामाजिक सुधार, मानवाधिकारका पालन, उच्च शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, आदि प्रतिष्ठानका लागि प्रयत्न गरिन्छ। मानवतामा धर्म, नैतिकता, औद्धोगिकता, सामाजिक न्याय, औपचारिकता, र विज्ञानको योगदानले उद्धारण गरिएका छन् जुन मानव जीवनको उद्देश्य, मूलभूतता, आदर्श, आत्म-सम्मान, औद्धोगिकता, औपचारिकता, नैतिकता, आदि प्रतिष्ठान गर्दछ।